نقش موسیقی رپ در سبک زندگی

موسیقی، یک سبک زندگی و یک واقعیت اجتماعی است
   
 

پیشینه موسیقی رپ

 به‌نظر می‌رسد هیپ‌هاپ یا به‌طور خاص‌، اصلی‌ترین زیرشاخۀ آن یعنی موسیقیِ رپ، فراتر از یک سبک از موسیقی بوده و یک خرده ‌فرهنگ به‌شمار می‌آید. ازاین‌رو، در بررسی موسیقی رپ باید به تفاوت آن در جایگاه یک سبک موسیقی یا به‌عنوان بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ توجه شود.
یک. «موسیقی رپ» حداقل در شکل‌های اولیۀ آن، بخشی از خرده‌فرهنگِ (subculture) هیپ‌هاپ بوده است. خرده‌فرهنگی که از چهار جزء رپ‌کردن ‌‌(rapping)، دیوارنویسی یا گرافیتی (graffiti)، رقص مخصوص رپ یا بریک دنس (breakdancing) و آهنگ‌سازی یا دی‌جی‌کردن (DJing) تشکیل شده است. هیپ‌هاپ با این ویژگی‌ها، فراتر از مجموعه عوامل هنری است و یک خرده‌فرهنگ و حتی سبک زندگی محسوب می‌شود؛ ازاین‌رو، در بررسی «موسیقی رپ» باید به تفاوت آن در جایگاه یک سبک موسیقی یا به‌عنوان بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ توجه شود.

دو. رپ و هیپ‌هاپ هر دو محصول آفریقایی‌آمریکایی‌های شهر نیویورک در دهۀ ۷۰ میلادی هستند. جایی که سیاهان آمریکاییِ ستم‌دیده از تبعیض نژادی، از رسانه و فضایی برای بیان اعتراضات‌شان محروم بودند. آن‌ها اعتراضات‌شان را درقالب تجمعات خیابانی، اجرای رقص و نمایش، تولید صداهای ناموزون با ابزارهای ابتدایی و خواندن ریتمیک متن‌هایی که درواقع، همان ترانه‌های رپ بود، بیان می‌کردند؛ به‌همین‌دلیل رپ، «سی.ان.ان سیاهان» نامیده شده است!
این مجموعه رفتارها بود که به‌تدریج، فرهنگ هیپ‌هاپ را به‌وجود آورد. این فرهنگ در سالیان بعد به دیگر شهرهای آمریکا و برخی دیگر از کشورها سرایت کرد تا ابزاری برای بیان اعتراضات سیاهان باشد.
 

موسیقی رپ یا موسیقی اعتراضی؟

 رپ اما تنها به مضامین اعتراضی محدود نماند. ورود دو پدیدۀ «سکس» و «مواد مخدر» به رپ که برخی اندیشمندان انتقادی آن‌ را توطئۀ جریان سرمایه‌داری برای منحرف‌کردن اعتراضات سیاهان می‌دانند، به‌سرعت کارکردهای این سبک موسیقی را گسترش داد. به‌تدریج، سفیدپوستان هم وارد موسیقی رپ شدند و زیرسبک‌های جدیدی در این ژانر موسیقی به‌وجود آمد. امروزه، موسیقی رپ زیرشاخه‌های فراوانی دارد و موضوعات متنوعی را شامل می‌شود. پس گزارۀ «موسیقی رپ، موسیقی اعتراضی است» تنها به دوران اولیۀ شکل‌گیری آن برمی‌گردد.

سه. ورود رپ به ایران به‌عنوان سبک موسیقی به سال‌ها پیش برمی‌گردد؛ اما رپ به‌عنوان بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ تنها در همین چند سال اخیر در ایران مطرح شده است. تولید انبوه آثاری که درراستای تقلید از مضامین و محتواهای رپ غربی ساخته شده‌اند، دیوارنوشته‌ها و نقاشی‌های دیواری عجیبی که در گوشه‌وکنار برخی مناطق شهر تهران دیده می‌شود، گردهمایی‌های گاه‌وبی‌گاه رپ‌کن‌های نوجوان ایرانی در تعدادی از پارک‌های تهران که معمولاً با اجراها و مراسم خاصی همراه است و نوع خاصی از لباس‌پوشیدن و صحبت‌کردن از نشانه‌های ورود رپ به‌عنوان بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ به جامعۀ ایرانی هستند.

چهار. ورود این خرده‌فرهنگ به جامعۀ ایرانی با تأخیر زمانی چند دهه‌ای در حالی اتفاق افتاده که شرایط و زمینه‌های جامعۀ فعلی ما شباهت و تناسبی با جامعۀ دهۀ هفتاد آمریکا ندارد. همین تفاوت‌هاست که از رپ فارسی به‌عنوان مسئله‌ای تقلیدی و وارداتی، تناقض کمیکی را ایجاد کرده است؛ مثلاً در‌حالی‌که رپ در جامعۀ آمریکایی، اغلب، موسیقی و در‌واقع ابزار طبقۀ پایین و محروم جامعه برای بیان اعتراضات بود، در جامعۀ ایرانی به ابزار سرگرمی و تشخص‌طلبی طبقۀ مرفه جامعه تبدیل شده است!

پنج. تقلید در‌قالب تأثیرپذیری و آمیختگی فرهنگی پدیدۀ جدیدی نیست. همۀ عرصه‌ها و حوزه‌های فرهنگی ما و البته تمام کشورهای دیگر تحت تأثیر این‌گونه تبادلات و تقلیدها قرار دارد؛ هرچند که در این سالیان، ما بیشتر تأثیرپذیر و تقلیدکننده بوده‌ایم. آنچه در این میان حائز اهمیت است درجه و نوع تقلید است.
در این مورد هم، استفاده از رپ به‌عنوان سبک جدید موسیقایی یا استفاده از آن در جایگاه تقلید کورکورانه از عناصر و المان‌های فرهنگ هیپ‌هاپ، بدون توجه به تفاوت‌های فرهنگی‌اجتماعی، دو مدل متفاوت از به‌کارگیری رپ است. در جامعۀ ما، هم تولیدکنندگانی که آگاهانه دست به تولید محصولاتی در این حوزه می‌زنند، هم تحلیل‌گران حوزۀ اجتماعی و هنری و هم سیاست‌گذاران عرصۀ فرهنگی باید به تفاوت این دو مدل به‌کارگیری توجه داشته باشند.
 

 

جایگاه فرهنگی موسیقی رپ در ایران

شش . به‌همان اندازه که رپ در جایگاه بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ هیچ تناسب و قرابتی با جامعۀ ما ندارد، به‌نظر می‌رسد رپ در جایگاه سبک موسیقی ویژگی‌هایی دارد که مشابه و هماهنگ با ویژگی‌های سبک زندگی نوجوانان و جوانان عصر حاضر است. مهم‌ترین شباهت این سبک موسیقی و سبک جدید زندگی دوران معاصر مسئلۀ «سرعت» است. نسل جوان امروز همانطورکه در تغذیه‌اش فست‌‌فود را ترجیح می‌دهد، در انتخاب موسیقی هم به‌سراغ رپ می‌رود.
اگر نسل پیشین حاضر بود هنگام غذاخوردن، ساعتی را صرف آبگوشت‌خوری و کوبیدن گوشت و نخود کند، نسل جدید بیشتر ترجیح می‌دهد «سر و ته» غذاخوردن را در چند دقیقه با فست فود «هم بیاورد». به‌همین‌ترتیب، مثلاً نوجوان امروزی معمولاً حوصله ندارد که در تصنیفی از شجریان سه‌چهار دقیقه موسیقی گوش دهد و منتظر شروع‌شدن کلام باشد؛ چراکه در همین زمان می‌تواند چند ترانۀ رپ را گوش کند. این تغییر در سبک زندگی که بخشی از آن پیامد گسترش تکنولوژی است، صرف‌نظر از منفی یا مثبت‌بودن آن، یک واقعیت اجتماعی است.
 
به‌عبارت‌دیگر، ما با سبک جدیدی از زندگی روبه‌رو هستیم که محصول مجموعۀ تحولات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی چند دهۀ اخیر است. این سبک جدید با تغییر ذائقه‌ای همراه شده که در همۀ ابعاد زندگی ازجمله سلیقۀ موسیقایی تأثیرگذار بوده. از این زاویۀ نگاه، بخشی از مخالفت‌هایی که در برابر این سبک موسیقی انجام می‌شود، در چارچوب مسئلۀ «اختلاف نسل‌ها» تعریف می‌شود.‌

هفت. آنچه تاکنون در برخورد با موسیقی رپ در ایران اتفاق افتاده، مجموعه اقدامات عمدتاً ناهماهنگ و نامناسبی بوده که بیشتر سمت‌وسوی سلبی داشته است؛ اما باتوجه‌به سادگی روند تولید و انتشار محصولات رپ که در مرحلۀ تولید به شکل خانگی و با کمترین امکانات و در مرحلۀ انتشار به کمک اینترنت و بلوتوث و تکنولوژی‌های جدید ارتباطی انجام می‌شود، این برخوردهای سلبی، خللی در جریان تولید و انتشار موسیقی رپ فارسی وارد نکرده است.

در این سال‌ها، اظهارنظرهای متفاوتی ازسوی نهادهای مختلف فرهنگی در این مورد اعلام شده که عمدتاً بر مخالفت با این سبک موسیقی اشاره داشته‌اند. این نوع واکنش‌ها در بخش دیگری از جامعۀ فرهنگی کشور، یعنی اهالی موسیقی و فرهنگ هم به‌چشم می‌خورد؛ برای مثال، حسین علی‌زاده با لحنی تحقیرآمیز از موسیقی زیرزمینی با عنوان موسیقی تقلیدی و پدیدۀ منفی یاد می‌کند یا اینکه شهرام ناظری در واکنش به برگزاری کنسرت موسیقی رپ به مناسبت سال بزرگداشت مولانا در شهر لندن می‌گوید این‌ها شایستگی اجرای شعرهای مولانا را ندارند.

به‌نظر می‌رسد همین مخالفت و تعلل در برخورد مناسب با این پدیده است که امروز باعث شده در جامعه شاهد بروز جنبه‌ها و آثار منفی این سبک از موسیقی باشیم. مهم‌ترین پیامد منفی ِ موسیقی رپ، ورود الفاظ رکیک و مستهجن درقالب محصول رسانه‌ای است که برای نخستین بار در جامعۀ ما اتفاق می‌افتد. شاید معرفی و حمایت یا صدور اجازۀ فعالیت، حداقل برای بخش‌هایی از این نوع موسیقی بتواند به تعدیل این فضا کمک کند.
در‌نهایت، می‌توان گفت رپ در جایگاه سبک موسیقی و علاقۀ گروهی از نوجوانان ایرانی به آن، یک «واقعیت» جدید اجتماعی است و به‌نظر می‌رسد که تلاش برای بالابردن سطح کیفی محصولات این سبک موسیقی (اعم از سطح ترانه‌ها و آهنگ‌ها) و بومی‌کردن آن، متناسب با فضای اجتماعی و فرهنگی کشور، می‌تواند بهترین روش برای مقابله با این پدیدۀ فرهنگی باشد.
نویسنده : محمدمهدی مولایی